Ölmüşlere Kur'an Okunur mu? Sevap Ulaşır mı?

14. Ölen Bir Kimsenin Yerine Sadaka Vermek

Ebu Davud, Sünen, 2880... Ebu Hüreyre'den demiştir ki: Rasulullah aleyhi salatu vesselam (şöyle) buyurmuştur:

“İnsan Öldüğü zaman (bütün) amel(ler)i kendisinden kesilir. Ancak üç şey müstesna; sadaka-i cariye, faydalanılan ilim ve kendisine dua eden mümin evlad."

Açıklama

Bu hadisi şerifte, insanın dünyada işlemekte olduğu amellerinin sevabı, ölümüyle birlikte sona erdiği ve artık bu amellerin sevabı, o kimsenin amel defterine bir daha yazılmadığı fakat şu üç amelin sevabının insanın ölümünden sonra da yazılmaya devam ettiği ifade edilmektedir.

1. Sadaka-i cariye: Bir kimsenin ölümünden sonra da devam eden ve Allah rızası için insanların istifadesine sunulmuş olan hayır müesseseleri, mektepler, camiler, çeşmeler ve vakıflardır. Sözü geçen bu hayırların sevapları kesilmediği için onlara "sürekli hayır" anlamına gelen "sadaka-i cariye" ismi verilir.

2. Kendisinden (sürekli olarak) faydalanılan ilim kişinin sağlığında öğrenip, neşretmiş olduğu ilimdir. Neşir kitap yazıp yayımlama şeklinde olabileceği gibi, öğrenilen bilgileri başkalarına öğretme yoluyla da olabilir.

3. Dua eden salih evlat: İbn Hacer el Mekki'ye göre, burada salih evlat sözüyle kasdedilen mümin evlattır.

Bu mevzuda Münavi (r.a.) şöyle diyor: "Aslında ölen bir kimsenin arkasından dua eden her Müslümanın duası ölüye ulaştığı halde, burada sadece salih evladın duasından bahsedilmesinin hikmeti; çocukları, anne ve babalarının ardından dua etmeye teşviktir.

İmam Nevevi şöyle diyor: Ölünün arkasından verilen sadaka ile edilen duanın sevabının ölüye ulaştığında alimler arasında ittifak olduğu gibi, onun ölümünden sonra mali borçlarının ödenmesinin onu borçtan kurtaracağında da ittifak vardır.

İmam Şafii ile taraftarlarına göre, üzerinde hac borcu varken ölen bir kimsenin arkasından onun hesabına yapılacak hac, onu hac farizası borcundan kurtarır. Eğer bu kişi ölümünden önce kendisi nafile bir hac yapılmasını vasiyyet etmişse, bu hac vasiyyet hükmüne girer, dolayısıyle bir vasiyyet olarak o haccın yerine getirilmesi gerekir. Şafii mezhebi ve cumhur ulemaya göre; ölünün yerine namaz kılmak caiz olmadığı gibi, ölü için okunan ve ona bağışlanan Kur'an'ın sevabı da ölüye ulaşmaz. Yine İmam Şafii ile cumhur ulemaya göre; ölüye bağışlanan namaz ile orucun sevabı da ölüye erişmez. Ancak ölünün velisinin yahutta bu velinin izin verdiği bir kimsenin ölünün yerine tuttuğu farz oruç, Şafiilerin müteahhirin (sonra gelen) alimlerinin muhakkiklerine göre, makbul olur. İmam Şafii'den bu hususta iki görüş rivayet edilmiştir. Bu iki görüşten en meşhur olanına göre, ölü hesabına tutulmuş olan bu oruç ödenmiş olmaz.

Hattabi'de, konumuzla alakalı hadis-i şerifin "namaz ile orucun ve bunlara benzeyen diğer ibadetlerin vekillik kabul etmediğine ve dolayısıyle ölen bir kimsenin üzerinde borç olarak bulunan bedeni ibadetlerin başkası tarafından ödenemeyeceğine delalet ettiğini" ifade etmiştir. 

Hanefi alimlerinden İbn Abidin bu mevzuda şöyle diyor:

Alimlerimizin, hac babında, açıkladıklarına göre; insan, namaz, oruç, sadaka ve benzeri amellerinin sevabını başkasına bağışlayabilir. Hidaye'de böyle denilmiştir. Hatta Tatarhaniye'de Muhit'ten naklen nafile sadaka veren kimsenin, bütün mü'min ve mü'minata niyet etmesinin efdal olduğu bildirilmiştir. Çünkü bu onlara erişir ve sevabından hiç bir şey eksilmez. Ehl-i sünnet ve’l cemaat'ın mezhebi budur. Yalnız İmam Malik ile Şafii, sırf bedeni olan namaz ve Kur'an okumak gibi ibadetleri istisna etmişlerdir. Onlara göre, bunların sevabı ölüye ulaşmaz. Mutezile taifesi Ehl-i sünnet'e muhalefet etmişlerdir. Tamamı Fethul Kadir'dedir.

Ben derim ki: Şafii'den meşhur olan kavil yukarıda geçmiştir. Şafiilerin müteahhirin alimlerinin beyanına göre, meyyit huzurunda okunan Kur'an ona ulaşır. Keza hemen Kur'an'ın arkasından dua ulaşır. Çünkü Kur'an okunan yere rahmet ve bereket iner. Onun arkasından yapılan duanın kabulü daha yakındır. Bunun muktezası şudur: Murad, meyyitin Kur'an'dan istifadesidir. Sevabın hasıl olması değildir. Onun için de dua ederken, "Ya Rabbi okuduğumun sevabı kadar sevabı filana ulaştır!" demeyi tercih etmişlerdir.

Bize gelince, meyyite ulaşan bizzat sevaptır. Bahır'da şöyle denilmiştir: "Bir kimse oruç tutar, namaz kılar veya sadaka verir de sevabını başka bir ölüye veya diriye bağışlarsa caiz olur. Bu sevab Ehl-i sünnet ve’l cemaat'a göre onlara ulaşır."

Bedayi de böyle denilmiş, sonra şöyle devam edilmiştir: "Bundan anlaşılır ki, bağışlanan kimsenin ölü veya diri olmasının farkı yoktur. Zahire göre, sevabı, o fiili yaparken bağışlamasıyla, evvela kendisi için yapıp sonra başkasına bağışlaması arasında fark yoktur." Fetava'da, "Farzlarda caiz değildir diyenler olmuştur." ibaresi vardır.

"İnsana, kazandığından başka bir şey yoktur." ayetine gelince: O te'vil edilmiştir. Yani ancak bağışlarsa caiz olur denilmiştir.

Nitekim Kemal tahkikini yapmış kısaca şöyle demiştir: "Ayet-i kerime, Mutezile taifesinin söylediği manada zahir ise de nesih veya takyid edilmiş olması ihtimali vardır. Bu neticeyi tesbit eden hadis sabit olmuştur ki, o da Peygamber aleyhi salatu ve selam'ın iki ala koç kurban etmesidir. Bunların birini kendi namına, diğerini ümmeti namına kesmiştir. Bu hadisi Sahabeden bir çok kimseler rivayet etmiş; hadis yaygın bir hal almıştır. Binaenaleyh meşhur olması ihtimalden uzak değildir. Meşhur hadisle ise, mutlak olan ayet takyid edilebilir. 

Darekutni'nin rivayetine göre, biri Peygamber aleyhi salatu ve selam'a sormuş; "Annem babam vardı. Hayatlarında kendilerine itaat ederdim ölümlerinden sonra onlara ne iyilik edeyim?" demiş. Rasulullah aleyhi salatu ve selam: "Öldükten sonra hayır namına kendi namazınla birlikte onlar için de namaz; orucunla birlikte onlar için de oruç tutmalısın" buyurmuştur. 

Hz. Ali'den dahi Rasulullah aleyhi salatu ve selam'dan naklen şu hadis rivayet olunmuştur: "Bir kimse kabristana uğrar da on bir defa İhlas suresini okur ve sevabını ölülere bağışlarsa, kendisine ölülerin sayısınca sevap verilir." 

Enes'den de rivayet olunmuştur ki: "Ya Rasulullah! Biz ölülerimiz namına sadaka veriyoruz. Onlar namına haccediyor, duada bulunuyoruz. Acaba bu onlara vasıl oluyor mu?" diye sormuş. Rasulullah aleyhi salatu vesselam, "Evet, onlara vasıl olur ve onlar bundan, sizden birine bir tabak hediye geldiği zaman nasıl sevinirse öyle sevinirler” buyurmuştur. Bu hadisi, Ebu Hafs Ükberi rivayet etmiştir. 

Bir rivayete göre Peygamber aleyhi salatu ve selam: "Ölülerinize Yasin okuyun!” buyurmuştur. Bu hadisi Ebu Davud rivayet etmiştir. 

Bütün bunlar ve sözü uzatırız korkusuyla bıraktıklarımız arasındaki kadr-i müşterek tevatür derecesini bulmaktadır. Bu kadr-i müşterekten murad, başkasının amelinden faydalanmaktır. Keza Kur’an-ı Kerim'de, anneye babaya dua edilmesi emr buyurulmuştur. Meleklerin mü'minlere istiğfarda bulundukları haber verilmiştir. Bunlar fayda hasıl olduğunu göstermekte kesindir. Ve bunlar Mutezile'nin istidlal ettikleri ayetin zahirine muhaliftir. Çünkü o ayetin zahiri, bir kimsenin biri için istiğfarda bulunması hiçbir vecihle fayda vermeyeceğini gösterir. Çünkü bu kendi emeği değildir. Biz, "Ayetin zahiri murad değildir" diyerek, onu kişi hibe etmezse diye kayıtladık. Bu, mensuhtur (kaldırılmıştır) demekten evladır. Zira daha kolaydır. İrade ettikten sonra batıl olma yoktur. Bir de bu ayet haber kabilindendir. Haberlerde nesih yoktur.

Yahut ayetteki "lam', ala" manasınadır. Bu ikinci bir cevabtır. Ama Kemal onu reddetmiştir. Çünkü ayetin zahirinden ve gelişinden uzaktır. Ayet, yüz çeviren ve cimrilik eden kimseye va'z ve nasihattir. Şu da var ki bu ayet, "Hiç kimse başkasının günahını yüklenmez" ayetiyle tekerrür etmektedir. Daha başka cevaplar da verilmiştir. Onları Zeylai ve başkaları sıralamıştır. Bazıları şunlardır:

1. Bu ayet neshedilmiştir (hükmü iptal edilmiştir).

2. Bu ayet Musa ve İbrahim (a.s.)'ın kavimlerine mahsustur. Çünkü onların sahifelerindekini hikaye etmektedir.

3. Bu ayetteki insandan murad kafirdir.

4. Bu adalet yoluyla değil, fakat fazl ve ihsan yoluyla olur demektir.

5. İnsana ancak emeğinin karşılığı vardır. Lakin bazen çalışması esbaba tevessüle olur. İhvanını çoğaltır. İmanı tahsil eder. 

Peygamber aleyhi salatu vesselam'in "Ademoğlu ölünce ameli kesilir. Ancak üç şeyden kesilmez..." hadisine gelince: Bu hadis, başkasının ameli kesildiğine delalet etmez. Bizim sözümüz ise, başkasının ameli hakkındadır. (Zeylai)

"Kimse kimse namına oruç tutamaz ve kimse kimse namına namaz kılamaz." hadisi ise borçtan kurtulmak hususundadır. Sevap hakkında değildir. Nitekim Bahr'da beyan edilmiştir.

Celadeddin Suyuti, sevabı kesilmeyen hayırların sayısını bir şiirinde ona çıkarmıştır ki sırasıyla şunlardır.

1. Neşredilmiş ilim 2. Evladın duası, 3. Ağaç dikmek 4. Sadaka-i cariye 5. Miras olarak bırakılan Kur’an-ı Kerim 6. Sınırda nöbet tutmak 7. Kuyu kazmak 8. Bir nehrin suyunu bir yere akıtıp insanların istifadesine sunmak 9. Gariplerin barınması için hanlar ve imaretler inşa etmek 10. İçerisinde zikir yapılması yahut Kur’an-ı Kerim okunması için bina inşa etmek.

Ebu Davud, Sünen, Tercüme ve Şerhi, Dr. İsmail L. Çakan